কৰ্মক্ষেত্ৰৰ পৰিৱেশ কৰ্মচাৰীৰ মনস্তত্ত্ব

‘কৰ্তব্য’ আৰু ‘দায়িত্ব’ সম্পৰ্কীয় ধাৰণা যদিও সূক্ষ্ম ইয়াৰ মাজত কিন্তু পাৰ্থক্য আছে৷ প্ৰথম দৃষ্টিত ইহঁতক আন্তঃসংলগ্ন বা বিনিময়যোগ্য যেন লাগিলেও ভালদৰে পৰীক্ষা কৰিলে ইহঁতৰ মাজৰ সূক্ষ্ম অথচ গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্যবোৰ ওলাই পৰে৷ ‘কৰ্তব্য’ হ’ল কোনোবাই পালন কৰিবলগীয়া নৈতিক বা আইনী বাধ্যবাধকতা৷ ইয়াক প্ৰায়ে কোনো বাহ্যিক কতৃৰ্পক্ষই জাপি দিয়ে; যেনে আইন, চৰকাৰে দিয়া আদেশ, নিয়ম বা সাংস্কৃতিক নীতি৷ কৰ্তব্য হৈছে নিৰ্দিষ্ট কাম বা কাৰ্য, যিবোৰ এজনে কৰিব লাগিব৷ উদাহৰণস্বৰূপে, সামৰিক বাহিনীত সেৱা আগবঢ়োৱা, কৰ আদায় দিয়া, এজন কৰ্মচাৰীয়ে কতৃৰ্পক্ষৰ আদেশ বা এজন ব্যক্তিয়ে সমাজৰ আইন মানি চলাটো কৰ্তব্য বুলি গণ্য কৰা হয়৷  আনহাতে, ‘দায়িত্ব’ বা ‘দায়বদ্ধতা’ৰ অৰ্থ বহল আৰু ই হ’ল নিজৰ ক্ষমতা, নিয়ন্ত্ৰণ বা পৰিচালনাৰ ভিতৰৰ কিবা এটাৰ বাবে জবাবদিহি হোৱাৰ অৱস্থা বা গুণ৷ ‘দায়িত্ব’ই নিজৰ কাৰ্য, সিদ্ধান্ত আৰু ইয়াৰ পৰিণতিৰ বাবে জবাবদিহি হ’বলৈ ইচ্ছাক সামৰি লয়৷ কৰ্তব্যৰ দৰে দায়িত্ব সদায় বাহ্যিকভাৱে জাপি দিয়া নহয়; ইয়াক ব্যক্তিগত পছন্দৰ পৰা স্বেচ্ছাই ল’ব পাৰি বা উদ্ভৱ হ’ব পাৰি৷ দায়িত্বসমূহৰ ভিতৰত কৰ্তব্যও থাকিব পাৰে, কিন্তু ইয়াত বহুতো কাম আৰু বাধ্যবাধকতাকো সামৰি লোৱা হয়৷ উদাহৰণস্বৰূপে, পাৰিবাৰিক বাধ্যবাধকতাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পেছাদাৰী ভূমিকা আৰু নৈতিক বিবেচনালৈকে এইবোৰ বহুমুখী৷ দায়িত্ব লোৱাৰ অৰ্থ হ’ল নিজৰ কাৰ্যৰ প্ৰভাৱৰ প্ৰতি সচেতনতা আৰু ইতিবাচক বা নেতিবাচক ফলাফলৰ সন্মুখীন হ’বলৈ সাজু হোৱা৷ মূলতঃ ‘কৰ্তব্য’ হৈছে নিৰ্দিষ্ট কাম বা কাৰ্য যিবোৰ মানুহে কৰিব লাগিব, যিবোৰ প্ৰায়ে বাহ্যিকভাৱে জাপি দিয়া হয়৷ আনহাতে, দায়িত্বই কোনো এটা কাৰ্য সিদ্ধিৰ বাবে বাধ্যবাধকতাৰ লগতে জবাবদিহিতাক সামৰি লয়৷ কৰ্তব্যই এখন সু-শৃংখলিত সমাজৰ ভেটি নিৰ্মাণ কৰে, ব্যক্তিয়ে কৰিবলগীয়া নিৰ্দিষ্ট কাৰ্যসমূহৰ ৰূপৰেখা দাঙি ধৰে৷ আনহাতে, দায়িত্বই কৰ্তব্যৰ লগত জড়িত বাধ্যবাধকতাৰ বহল বৰ্ণালী সামৰি লয় আৰু ব্যক্তিগত জবাবদিহিতাৰ গুৰুত্বত আলোকপাত কৰে৷ ‘কৰ্তব্য’ আৰু ‘দায়িত্ব’ৰ মাজত আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ পাৰ্থক্যটো এয়ে যে কৰ্তব্য পালন নকৰিলে আইনী শাস্তিৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হয়, আনহাতে দায়িত্ব পালন কৰিবলৈ অপাৰগ হ’লে এজন ব্যক্তি মানসিক শাস্তিৰ সন্মুখীন হয়৷ কাৰণ কৰ্তব্যত থাকে বাধ্যবাধকতা, আনহাতে দায়িত্বত থাকে ইচ্ছা, চেতনাবোধ আৰু মানসিক দায়বদ্ধতা৷ 

মানৱ সম্পদ উন্নয়নৰ সূত্ৰ অনুসৰি এজন ব্যক্তি যদি নিজৰ কৰ্মক্ষেত্ৰত মানসিকভাৱে সুখী নহয়, তেওঁৰ উৎপাদনক্ষমতা হ্ৰাস পায়৷ কৰ্মক্ষেত্ৰত প্ৰেৰণাহীন আৰু নেতিবাচক পৰিৱেশৰ বাবে উৎপাদনৰ মান আৰু পৰিমাণ নিম্নগামী হয়৷ তাতে এই উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰখন যদি শিক্ষাৰ লগত জড়িত হয়, সি এখন প্ৰগতিশীল সমাজৰ গতিপ্ৰবাহক ৰোধ কৰি সমাজখনক অন্ধকাৰৰ দিশলৈ লৈ যোৱাত বিশেষ অৰিহণা যোগায়৷ শিক্ষা এনে এটা বিষয় য’ত এজন শিক্ষকৰ কৰ্তব্যতকৈ দায়িত্বই যেতিয়ালৈকে অগ্ৰাধিকাৰ নাপাব, তেতিয়ালৈকে সমাজখনে সুদূৰপ্ৰসাৰী ফল পাব বুলি আশা কৰিব নোৱাৰি৷ আইনী ভয় দেখুৱাই কতৃৰ্পক্ষই কৰ্তব্য কৰাব পাৰিব, কিন্তু দায়িত্ব? আগতেই কৈছোঁ দায়িত্ব এক স্বতঃস্ফুৰ্ত ক্ৰিয়া৷ ‘দায়িত্ব’ই নিজৰ কাৰ্য, সিদ্ধান্ত আৰু ইয়াৰ পৰিণতিৰ বাবে জবাবদিহি হ’বলৈ ইচ্ছাক সামৰি লয়৷ কিন্তু কতৃৰ্পক্ষৰ উপৰ্যুপৰি আদেশ, প্ৰতিটো পদক্ষেপতে সন্দেহ আৰু আইনী ভয়ৰ ফলত ভাৰাক্ৰান্ত হৈ পৰা মনে কৰ্তব্যক জানো দায়িত্বলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব পাৰিব? তাতে আকাশলংঘী মূল্যবৃদ্ধিৰ দিনত একেবাৰে সাধাৰণ কেইটামান টকাৰ দৰমহা পোৱা প্ৰাথমিক বা মাধ্যমিক পৰ্যায়ৰ এজন শিক্ষকে ঘৰৰ পৰা এশ, দুশ কিঃ মিঃপৰ্যন্ত দূৰৈৰ কৰ্মস্থলীত থাকি যেতিয়া নিজৰ পৰিয়াল পোহপাল দি থাকিবলগীয়া হয়, তেতিয়া তেওঁৰ বাবে এই কৰ্তব্য-দায়িত্ব শব্দবোৰৰ প্ৰকৃত মূল্য কিমান তেওঁতকৈ হয়তো আনে বুজা কঠিন৷ কৰ্মস্থলীৰ পৰা বহুদূৰৈত থকা পৰিয়ালক আৰ্থিক নাটনিৰ বাবে পোহপাল দিব নোৱাৰি কিছুদিনৰ আগতে খানাপাৰাত চৰম পথ বাছি লোৱা সেই দুৰ্ভগীয়া শিক্ষকজনৰ কথা হয়তো সকলোৰে মনত আছে৷

কেৱল শিক্ষাই নহয়, যিকোনো এটা বিভাগক উৎপাদনশীল কৰি তুলিব পাৰে সেই বিভাগ বা প্ৰতিষ্ঠানৰ কৰ্মচাৰীসকলে৷ আগতেই কৈছোঁ, উৎপাদনশীলতাৰ ক্ষেত্ৰত কৰ্তব্যতকৈ দায়িত্বই অধিক ভূমিকা লয়৷ কৰ্তব্যক দায়িত্বলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব লাগিলে অনুশাসনৰ লগতে কতৃৰ্পক্ষৰ প্ৰেৰণামূলক ভূমিকা উল্লেখনীয়৷ অত্যধিক কামৰ বোজা আৰু কতৃৰ্পক্ষৰ সন্দেহবাদী মনে কৰ্মচাৰীক মানসিকভাৱে নিৰাসক্ত কৰি তোলে৷ ফলত গতানুগতিকভাৱে চলি থকা বিভাগটো সদায়ে গতানুগতিকেই হৈ থাকে৷ না তাত উদ্যম থাকে, না তাত উৎপাদনশীলতা থাকে৷ দুদিনমান চমকৰ বাবে ই থাকিলেও এই উদ্যম বা উৎপাদনশীলতা কিন্তু দীৰ্ঘস্থায়ী নহয়৷ এইখিনিতে উল্লেখযোগ্য যে সকলো কৰ্মক্ষেত্ৰ বা বিভাগতে ৮০-৯০ শতাংশ এনে লোক থাকে যাৰ কৰ্মপটুতা, নিয়মানুৱৰ্তিতা সদায়েই প্ৰশংসাৰ যোগ্য৷ এই লোকসকল আছে বাবেইতো পৃথিৱীখন আজিও ইমান সুন্দৰকৈ চলি আছে৷ কিন্তু সকলোতে ১০-২০ শতাংশ এনে লোক থাকে যাক অকৰ্মণ্য, কামচোৰ বা ফাঁকিবাজ বুলি ক’লেও একো ভুল নহয়৷ কিন্তু কথা হ’ল সেই ২০ শতাংশ অকৰ্মণ্যক নাকী লগোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়াটোত যাতে বাকী ৮০ শতাংশ কৰ্মঠ নিৰুৎসাহিত নহয়, সিহে বেছি গুৰুত্বপূৰ্ণ৷ এটা ব্যৱস্থাক কেৱল কঠোৰ অনুশাসনেৰে সংশোধিত কৰিব নোৱাৰি৷ ই কেতিয়াবা ফলে বিপৰীতহে হ’ব পাৰে৷ তাৰ পৰিৱৰ্তে ব্যৱস্থাটো বেয়া হোৱাৰ অন্তৰালত থকা কাৰণসমূহৰ সূক্ষ্ম বিশ্লেষণ কৰি কৌশলেৰে আৰু ক্ষিপ্ৰতাৰে ঠিক কৰিবলৈ যত্ন কৰিলে সুদূৰপ্ৰসাৰী ফল পাব পৰা যাব বুলি আশা কৰিব পাৰিম৷