চেতনা

আমাৰ চিন্তা-চেতনা এনথ্ৰোপচেন্ত্ৰিক হোৱাটোত  অস্বাভাৱিকতা নাই, কাৰণ আমি মানুহ৷ আমাৰ চিন্তা মানৱকেন্দ্ৰিক হ’বই৷ অবৈধ, বৈধ প্ৰব্ৰজন, বানৰ দুৰ্গতিৰ সময়তেই নিৰ্বাচনৰ কুচকাৱাজ, যুদ্ধ, নতুন অসমীয়া চিনেমা– এই সকলোৰ মাজত আমি নিজকে ব্যস্ত কৰি ৰাখোঁ৷ জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ দৰে বিষয়বোৰ অৱশ্যে বিশেষ গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হিচাপে বিবেচিত নহয়, উদাহৰণ স্বৰূপে আমেৰিকাৰ ১২ শতাংশ ৰিপাব্লিকানেহে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনক এক অগ্ৰাধিকাৰ দিবলগীয়া বিষয় বুলি গণ্য কৰে; বাকীসকলৰ মতে এই বিষয়টো একেবাৰে গৌণ৷ সকলোৰে মুখ্য উদ্দেশ্য মানুহ আৰু মানুহৰ উন্নতি৷ প্ৰকৃতি সুৰক্ষা কৰিম বুলি গ্ৰীন পাৰ্টী খুলি নিৰ্বাচন জিকিব নোৱাৰি৷ অৱশ্যে, মানুহৰ নিজৰ মাজতো ভাগ ভাগ৷ এই ভাগ ভাগবোৰে এক ছদ্ম আত্মীয়তা গঢ়ি তোলে, যাৰ আধাৰ ধৰ্ম, জাতি, বৰ্ণ বা আই পিলৰ টীমো হ’ব পাৰে৷ কিন্তু এটা কথাত গৱেষক আৰু আমি সকলো একমত যে আমাৰ চেতনা বা কনচিয়াছনেছ আছে৷ অৱশ্যে, আমাৰ মুক্ত ইচ্ছা আছেনে নাই সেইটো এক জটিল প্ৰশ্ন, আমি চেতন, কিন্তু জীৱ-জন্তুবোৰ? অসমত বানত উটি অহা গৰুবোৰক বচোৱাৰ দৃশ্য সামাজিক মাধ্যমত দেখা গৈছিল৷ এক মানৱীয় উদাৰতাৰ প্ৰতিফলন৷ উদাৰতাৰ স্নায়ৱিক ব্যাখ্যাও আছে, কিন্তু সেইটো আন এটা প্ৰসংগ৷ চাইণ্টিফিক আমেৰিকান আলোচনীৰ জুন মাহৰ সংখ্যাটোত জীৱ-জন্তুৰ চেতনা সম্পৰ্কে এটা ভাবোদ্দীপক আলোচনা প্ৰকাশ পাইছে৷ নিগনিয়ে হাঁহে, মৌ-মাখিয়ে মজা ল’বৰ বাবে বল এটা গুৰিয়াই দিয়ে, কাছই খাদ্য খোৱাৰ আশাত নাচিবলৈ আৰম্ভ কৰে আৰু কুকুৰে নেজ জোকাৰি সঁহাৰি দিয়ে৷ দীৰ্ঘদিন ধৰি, মানুহৰ বাহিৰেও আন প্ৰাণীৰো চেতনা আছে নে নাই– এই প্ৰশ্নই বিজ্ঞানী আৰু দাৰ্শনিকসকলক সদায় ভাবিবলৈ বাধ্য কৰাই আহিছিল৷ আধুনিক গৱেষণাই কৈছে যে, কেৱল যন্ত্ৰণাই নহয়, প্ৰাণীৰ আনন্দ-উল্লাসো চেতনাৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ চিন হিচাপে পৰিগণিত হ’ব পাৰে৷ অৰ্থাৎ এটা শিলৰ চেতনা নাই, কাৰণ ই দুখ-কষ্ট অনুভৱ নকৰে, লগতে ই আনন্দ-উল্লাসো নেদেখুৱায়৷ চেতনাৰ সংজ্ঞা হৈছে নিজে অনুভৱ কৰাৰ ক্ষমতা, যাৰ ভিতৰত নিজৰ অস্তিত্বৰ অনুভৱো পৰে৷ বান্ধি থোৱা কুকুৰটোৱে যেতিয়া কাৰুণ্যৰ দৃষ্টিৰে চায় আৰু তাকে দেখি আমাৰ মন বেয়া লাগিলত [হয়তো আমাৰ মস্তিষ্কৰ আইনা নিউৰন বা স্নায়ুকোষবোৰ সক্ৰিয় হোৱাৰ বাবে] তাৰ শিকলি খুলি দিলে সি যিটো দৌৰ মাৰে, তাক আৰু ঘূৰাই আনিবলৈ মস্কিল হয়৷ অৰ্থাৎ তাৰ আচৰণ কেৱল ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়া নহয়, সি নিজৰ অনুভূতি প্ৰকাশ কৰিব পাৰে৷ সম্পূৰ্ণ নিশ্চিতভাৱে কোনো এটা প্ৰাণীৰ চেতনা আছে নে নাই এইটো সংজ্ঞাৰ ফালৰ পৰা ধৰিবলৈ কঠিন৷ গতিকে বিজ্ঞানীয়ে প্ৰাণীটোৰ আচৰণ, মুখৰ অভিব্যক্তি, বা মগজুৰ আনন্দ হৰমন [ড’পামিন, অক্সিট’চিন] আদিৰ উপস্থিতিক চিহ্ন হিচাপে বিবেচনা কৰে৷ য’ত অধিক চিহ্ন পোৱা যায়, সেই প্ৰাণীৰ চেতনা থকাৰ সম্ভাৱনাও বাঢ়ি যায়৷ ঠিক গছ-গছনিৰ ক্ষেত্ৰত এই চিহ্নবোৰৰ উপস্থিতি সেৰেঙা৷ প্ৰাণীৰ চেতনা আছেনে নাই জানিয়েই কি লাভ হ’ব? আমি এনে এক সময়ত বাস কৰিছোঁ য’ত অমানৱীকৰণ এক জটিল সমস্যা হৈ পৰিছে৷ অৰ্থাৎ আমি কিছুমান মানুহক জন্তুৰ শাৰীত ৰাখোঁ৷ কাক ৰাখিম? সেইসকল হ’ব পাৰে বেলেগ ভাষা কোৱা মানুহ, বেলেগ ধৰ্ম বা বেলেগ দেশৰ মানুহো৷ মানুহ অৰ্থাৎ আমি হোমো চেপিয়েন্স [জ্ঞানী মানৱ]বোৰে মানুহৰ বাদে আন জীৱ-জন্তুক ‘নিম্নস্তৰীয়’ বুলি ভাবে৷ এই ধাৰণাই কেৱল মানুহ-প্ৰাণীৰ সহাৱস্থানতেই নহয়, মানুহৰ ভিতৰতো বিভেদ আৰু শক্ৰুতাৰ বীজ ৰোপণ কৰে৷ যেতিয়া কোনোৱে আন এজনক ‘মানুহ নহয়’ বুলি ভাবিবলৈ ধৰে, তেতিয়া হিংসাৰ পথ মুকলি হয়৷ মানৱ ইতিহাসত ‘অমানৱীকৰণ’ৰ জৰিয়তে যুদ্ধ, গণহত্যা, আৰু দাসত্বক ন্যায্যতা দিয়া হৈছিল৷ যদি আমি শিকোঁ, প্ৰাণীবোৰেও অনুভৱ কৰে সুখ আৰু দুখ, তেন্তে ‘অমানৱীকৰণ’ বা dehumanizationৰ বৈধতাৰ নৈতিকতা সম্পৰ্কে প্ৰশ্ন উত্থাপিত হ’ব৷ নিউৰ’ইমেজিং গৱেষণাই দেখুৱাইছে যে, মস্তিষ্কৰ ‘মেডিয়েল প্ৰিফ্ৰণ্টেল কৰ্টেক্স  যি আনৰ মানসিক অৱস্থা বুজাৰ লগত জড়িত, যাক আমি অমানৱীকৰণ কৰোঁ, তেওঁলোকৰ ক্ষেত্ৰত কম সক্ৰিয় হয়৷ অৰ্থাৎ আমি এনে লোকক সম্পূৰ্ণ মানুহ হিচাপে অনুভৱ নকৰোঁ, ফলত সহানুভূতি আৰু নৈতিক দায়িত্ব হ্ৰাস পায়৷ আমি যদি জীৱ-জন্তুৰ চেতনা যে আছে, সিহঁতৰো যে এখন পৃথিৱী আছে, এই কথা উপলব্ধি কৰিব পাৰোঁ, তেতিয়া আমাৰ মস্তিষ্কৰ প্ৰতিক্ৰিয়াও ইতিবাচক হ’ব– কেৱল সিহঁতৰ প্ৰতিয়েই নহয়, আন মানুহৰ প্ৰতিও৷